Η τέχνη στον δημόσιο χώρο

Γιώργος Ζογγολόπουλος, Πεντάκυκλο, Ομόνοια 2001*

 Τέχνη στον δημόσιο χώρο: νοείται ένα έργο, μια περφόρμανς και μια εγκατάσταση που ξεφεύγει από τα στενά χωροταξικά όρια ενός μουσείου, μιας αίθουσας τέχνης και μιας ιδιωτικής συλλογής. Κανείς μπορεί να την χαρακτηρίσει και μπορεί να ειπωθεί γι' αυτήν ότι είναι πιο ελεύθερη, σπάει τις κυρίαρχες συμβάσεις καλλιτεχνικής δημιουργίας, συμφιλιώνεται με το περιβάλλον και τον αστικό ιστό, είναι πιο διαδραστική με τον θεατή και βρίσκεται σε διαρκή κίνηση με τα ερεθίσματα, την κίνηση και τις καταστάσεις, στιγμιαίες και μη, που συμβαίνουν στον χώρο όπου εκτυλίσσεται. Εδώ τίθεται ένα ερώτημα, για να μην πιαστεί κανείς στον ύπνο, αν αυτά ισχύουν ή είναι κομμάτι μιας κατάστασης;

  Το ζήτημα δεν είναι τόσο μονοσήμαντο: το μόνο σίγουρο ότι μια καλλιτεχνική δημιουργία και σε όποιο καλλιτεχνικό πεδίο αυτή βρίσκεται και εξυπηρετεί δεν σημαίνει ότι πάντοτε είναι αιρετική και προκλητική, κάνει ένα τυχαίο περίοικο-θεατή, αν υπάρχει στον δημόσιο χώρο, συνειδητοποιήσιμο δέκτη των πολλαπλών μηνυμάτων και αμφισβητεί τις κυρίαρχες συμβάσεις, τις θεσμικές μορφές και τις στερεοτυπικές αντιλήψεις, που ισχύουν ανά πάσα εποχή, καλλιτεχνικής δημιουργίας και έμπνευσης. Μπορεί να λειτουργεί, πολλές φορές, κατ' επίφαση ανυπότακτα. Ταυτόχρονα, μπορεί να προκαλεί αποδεσμευμένη, όμως, πέρα από κάθε πολιτική αντίληψη ή αναπαράγοντας μια κυρίαρχη πολιτική άποψη, με σκοπό, κυρίως, να "διασκεδάσει" ή/και να προβληματίσει, με συνθήκη συναίνεσης, το κοινό. Πρέπει όταν γίνεται αναφορά στην τέχνη στον δημόσιο χώρο να παρατηρείται, γενικά, τι συμβαίνει στον χώρο της τέχνης, με σκοπό να διαφανεί αυτή η καλλιτεχνική στάση ως αυτόνομο πεδίο αλλά και ως κατάσταση που επηρεάζεται και αλληλοσυμπληρώνεται σε σχέση με τις υπόλοιπες καλλιτεχνικές εξελίξεις σε επίπεδο ρεύματος ιδεών, μορφής και έκφρασης. 

   Ίσως, πολλές φορές, δεν δίνεται η πρέπουσα σημασία σ' ένα έργο τέχνης, σε μια εικαστική παρέμβαση και σε μια θεατρική περφόρμανς που συντελείται σ' ένα δημόσιο χώρο. Αυτές που πολλές φορές άξαφνα συμβαίνουν με την μορφή του γεγονότος (event). Έχουν ως σκοπό να παρέμβουν στον δημόσιο χώρο μ' ένα διαφορετικό κοινωνικοπολιτικό λόγο και αντίληψη. Αυτές που δεν έχουν πίσω τους και οι καλλιτέχνες τους κανένα δίκτυο στήριξης από καθιερωμένο μέσο κυρίαρχης δημοσιογραφίας και σκέψης αλλά ούτε από θεσμικό και πολιτισμικό φορέα υποστήριξης και χορηγίας. Υπάρχουν αντί-δίκτυα που δημιουργούν οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, αλληλέγγυοι και συνεργαζόμενοι, και όπου λαμβάνοντας κοινές πρωτοβουλίες προσπαθούν να αναδείξουν την δουλειά τους. Είναι καλλιτέχνες που έχουν κάνει σημαντικές σπουδές και ασχοληθεί πολυπλεύρως και ερευνητικά με την τέχνη τους ή έχοντας αναπαραστάσεις και ερεθίσματα από αυτό που είδαν και αντίκρισαν ως τέχνη του δρόμου, που δεν το σπούδασαν, όμως το μιμήθηκαν με τον δικό τους τρόπο.

  Η τέχνη στον δημόσιο χώρο έχει και θεσμική εκπροσώπηση, με την ανάληψη ενός δημόσιο φορέα, συλλόγου η σωματείου, Μ.Κ.Ο, ιδιωτικού ιδρύματος και με την σύμπραξη δύο ή και περισσότερων από αυτούς στο αποτέλεσμα μιας δημιουργίας. Τέτοιες μορφές θεσμικής κατοχύρωσης και σημάδι τους στον δημόσιο χώρο μπορεί να αποτελεί η ανέγερση ενός αγάλματος ή μια πινακίδα αφιερωμένη σ' ένα δημόσιο πρόσωπο ή σε μια παρελθούσα ιστορική στιγμή, μια περφόρμανς ενός σημαντικού και γνωστού καλλιτέχνη ή ομάδα καλλιτεχνών κάτω από την αιγίδα ενός ιδρύματος, την αναζωογόνηση ενός δημόσιου χώρου και την ανάληψη ενός δημόσιου έργου μεγάλης κλίμακας (π.χ. πεζοδρόμηση της Πανεπιστημίου). Εκεί έρχεται, κυρίως, για να εκπροσωπήσει κυρίαρχες πολιτικές, ιδεολογικές, επιχειρηματικές και προσωπικές βλέψεις και συμφέροντα. Πέρα από το να καθιερωθεί από δημόσιους φορείς πάνω σε ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα μια αίσθηση τιμής και μνήμης γι' αυτά στον πληθυσμό τροφοδοτώντας, κάποιες φορές, και το συλλογικό φαντασιακό. Υπάρχει και η κατάσταση αυτή όπου η δημόσια παρέμβαση και τέχνη μπορεί να εξυπηρετεί την δημόσια προβολή ενός ιδρύματος και όλης της δουλειάς που κάνει, το κοινωνικό έργο δηλ. που επιτελεί, την φορολογική του ασυλία μέσω της χορηγίας, την οικονομική του διείσδυση μέσα στο κράτος (με την ανάληψη δημόσιων έργων), την καθιέρωση νέων σχέσεων διαπλοκής με τον κρατικό μηχανισμό αλλά και τον προσεταιρισμό και την απόκτηση μεγαλύτερων κομματιών της δημόσιας περιουσίας. Κυρίως, αυτό που παρατηρείται τον τελευταίο καιρό, με την απόκτηση δημόσιων εκπαιδευτικών και πολιτισμικών αγαθών από ιδιωτικά ιδρύματα και με την ιδρυματοποίηση του πολιτισμού, να καθιερώνεται μια νέα κατάσταση όπου, σε επίπεδο ιδεολογικό και δημόσιου χώρου, ο ιδιώτης θα είναι αυτός που θα μπορεί να εξασφαλίσει τα αγαθά, προβάλλοντας καινοτομία, δημοσιονομικό έλεγχο και πέρα από γραφειοκρατισμούς και κωλυσιεργείες, πολύ καλύτερα από το δημόσιο. Επίσης, προσπαθεί να διαμορφωθεί μια αντίληψη που θα έχει ένας διευρυμένος πληθυσμός για την πόλη, όπου θα αλλάξει και θα γίνει χώρος κατανάλωσης-δουλειάς-καινοτομίας. Με τις ευλογίες του αστικού και αρχιτεκτονικού εξευγενισμού οι πόλεις θα γίνουν χώροι όπου οι ευαίσθητοι κοινωνικά πληθυσμοί θα καταστέλλονται και, επίσης, σε παλιά και ρημαγμένα κτίρια, όπου με την βοήθεια των real estate θα ανακαινίζονται, θα μένουν μικροαστοί, όπου τα μικρομάγαζα και οι βιοτεχνίες θα κλείνουν και θα παίρνουν την θέση τους καφέ, γκαλερί κ.άλλα, όπου θα καθιστούν ένα ολόκληρο οικοδομικό τετράγωνο σε σύγχρονο Σόχο.

  Για την τέχνη στον δημόσιο χώρο έχουν προκληθεί συζητήσεις, έντονες και δυναμικές, μεταξύ καλλιτεχνών, ειδικών και μη, κοινού (που και αυτό αλλάζει -σχετικά με το τι θεωρείται κοινό- μαζί με τα συνηθισμένα όρια της τέχνης, με την δυναμική προβολή και επανεμφάνιση της τέχνης μέσα στον δημόσιο χώρο). Το σίγουρο είναι η τέχνη στον δημόσιο χώρο διακρίνεται σε ακτιβιστική και θεσμική. Η πρώτη μορφή της είναι πιο αυθόρμητη και δυναμική, ανεξάρτητη και εμπνευσμένη. Επιδιώκει την κατάκτηση του δημόσιου χώρου και την επανοικειοποίηση του σ' αυτούς που τον χρειάζονται. Παρεμβαίνει με πολιτικές προεκτάσεις στον δημόσιο χώρο ως πεδίο που έντονα αποκαλύπτεται με συλλογικό τρόπο η συμπεριφορά του πληθυσμού. Βλέπει τον δημόσιο χώρο διαδραστικά και δεν λειτουργεί για να εξυπηρετεί συμφέροντα που έχουν να κάνουν με το gentrification. Από την άλλη, η θεσμική μορφή προσπαθεί να καπελώσει, να αναδείξει και να διαμορφώσει έναν χώρο και μια κατάσταση αναπαριστώντας κυρίαρχες ιδεολογικές αφηγήσεις και νόρμες.Προσπαθεί να καλλιεργήσει και να τροφοδοτήσει το συλλογικό υποσυνείδητο και, πολλές φορές, φαντασιακό με μια κυρίαρχη πολιτική, ιστορική και ιδεολογική άποψη. Επιθυμεί μέσω της παρέμβασης στον δημόσιο χώρο να βγάλει κέρδος άμεσα ή έμμεσα βάζοντας κάποιους άλλους (π.χ. atenistas). 

 Στο σήμερα, στον χώρο της δημόσιας παρέμβασης και τέχνης θα πρέπει να αναδειχθεί η συναινετική συνθήκη και η εμπεδωμένη νομιμοφροσύνη που καλλιεργούν ως στάση ζωής οι θεσμικοί φορείς και να αντιπαρατεθούν μαζί της η γόνιμη δημιουργία, το πηγαίο, η αυθόρμητη πρακτική και η πολιτική διείσδυση των καλλιτεχνών που παρεμβαίνουν δυναμικά και θορυβωδώς στον δημόσιο και αστικό ιστό.